نگاهی به تاریخ، فرهنگ و تمدن عمان
عمان یکی از کهن‌ترین تمدن‌های شبه‌جزیره عربستان است که تاریخ آن به ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. عمان یکی از مهمترین تمدن‌های اولیه در این منطقه است که در دوران باستان از آن با نام تمدن مجان (Makan/Magan) ۳۰۰۰ تا ۲۰۰۰ ق.م نام می برند.
در منابع سومری و اکدی از عمان به عنوان «مجان» یاد شده است که از نظر موقعیت جغرافیایی سرزمین عمان و بخش‌هایی از امارات امروزی را شامل می‌شد. این تمدن به دلیل معادن مس و تجارت آن با بین‌النهرین، هند و مصر اهمیت زیادی داشته است. از مهمترین صنایع سنتی مجان می توان به کشتی‌های آن اشاره کرد که با چوب درختان محلی ساخته می‌شدند و در مسیرهای تجاری دریایی فعال بودند. عمانی‌ها با ساخت کشتی‌های چوبی، مسیرهای تجاری دریایی را توسعه دادند و در حقیقت تجارت و دریانوردی دو رکن اساسی اقتصاد عمان در دوران باستان را تشکیل می دادند. در آن روزگار در تمدن بین الانهرین، سومری‌ها و اکدی‌ها برای تأمین فلزات خود از مجان مس وارد می‌کردند. مجانی ها در معماری، سفالگری، و ساخت ابزارهای فلزی نیز مهارت زیادی داشتند.
🔹 تأثیر تمدن‌های دیگر
با ضعف امپراتوری اکد و سومر و ظهور تمدن‌های جدید، تجارت مس کاهش یافت. و تاریخ شناسان احتمال می دهند تغییرات آب‌وهوایی و تمام شدن منابع معدنی نیز باعث افول این تمدن شد. در این زمان امپراتوری پارس در اوج قدرت بود.
🔹 امپراتوری پارس و تأثیر آن بر عمان
- هخامنشیان (۵۵۰-۳۳۰ ق.م)
در دوره داریوش بزرگ، عمان با نام مزون به یکی از ساتراپی‌های ایران تبدیل شد. هخامنشیان برای کنترل مسیرهای دریایی خلیج فارس، عمان را تحت فرمان خود گرفتند.
- ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ م)
در دوره ساسانیان، عمان مجدداً تحت کنترل ایرانیان قرار گرفت. ساسانیان برای مقابله با نفوذ رومیان و اعراب، حکام عمان را تابع خود کردند.
زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در این بازه بر عمان تأثیر گذاشت و بسیاری از اصطلاحات فارسی تا امروز نیز در زبان عمانی باقی مانده اند.
سرانجام در قرن ۷ میلادی با ورود اسلام، سلطه ساسانیان بر عمان پایان یافت.
به طور کلی، عمان تحت تأثیر تمدن‌های بین‌النهرین، امپراتوری پارس در دوران (هخامنشیان و ساسانیان)، هند و مصر قرار داشت. در دوران هخامنشیان (۵۵۰-۳۳۰ ق.م)، عمان بخشی از امپراتوری ایران بود و لذا با ایران روابط تجاری بسیار قوی داشت. در دوره ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ م)، عمان از نظر استراتژیک برای ایران اهمیت زیادی داشت و حاکمان آن تابع حکومت ساسانی بودند. در تمام این دوران از استقلال عمان به طور نسبی محافظت شده است اما آثار تمدن ایرانی در فناوری‌های باستانی، نقوش و کتیبه‌های تاریخی وهمچنین زبان عمان پیداست.
🔹 ورود اسلام و دوران خلافت اسلامی (قرن ۷ م)
عمان در زمان پیامبر اسلام (قرن ۷ میلادی) اسلام را پذیرفت. دو حاکم آن زمان، جیفر و عبد بن جلندی، نامه ای از پیامبر اسلام (ص) دریافت کردند که ایشان را به اسلام دعوت نموده بودند و آنها بدون جنگ اسلام را پذیرفتند. عمانی‌ها یکی از اولین ملت‌هایی بودند که اسلام را پذیرفتند و نقش مهمی در گسترش آن ایفا کردند. پس از رحلت پیامبر، عمانی‌ها به کمک نیروی دریایی قدرتمند خود در نبردهای خلافت و فتوحات اسلامی نقش بارزی داشتند و به انتشار اسلام در شرق آفریقا، هند و جنوب شرق آسیا کمک کردند. عمان در زمان اسلام تحت حاکمیت خلفای راشدین، امویان و عباسیان قرار گرفت اما به همچنان به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصربفردش، تا حدی استقلال داشت.
🔹 سلطنت اباضیان و استقلال عمان (قرن ۸ م)
در قرن ۸ میلادی، مذهب اباضی (یکی از شاخه‌های اسلام) در عمان تثبیت شد. عمانی‌ها حکومت مستقلی تحت عنوان امامت عمان تشکیل دادند. در این دوران، عمان به یک قدرت دریایی و تجاری بزرگ در منطقه تبدیل شد.
# برای اطلاعات بیشتر در مورد مذهب اباضی به لینک مذهب اباضی وارد شوید
🔹 دوران یورش پرتغالی‌ها (۱۶۰۰-۱۵۰۷ م)
در سال ۱۵۰۷ م، پرتغالی‌ها به رهبری آلفونسو د آلبوکرک به عمان حمله کرده و در این دوره پرتغالی‌ها مسقط را اشغال کردند. پرتغالی‌ها حدود یک قرن بر سواحل عمان تسلط داشتند و از این منطقه برای کنترل تجارت دریایی استفاده می‌کردند. در سال ۱۶۵۰ م، عمانی‌ها به رهبری سلطان بن سیف الیعربی سرانجام پرتغالی‌ها را شکست داده و آنها را از مسقط بیرون راندند. این پیروزی عمان را به یک قدرت دریایی برجسته در اقیانوس هند تبدیل کرد.
🔹 دوران سلطنت آل بوسعید (۱۸۰۰-۱۷۴۴ م) و اوج قدرت سلطنت عمان
در سال ۱۷۴۴ م، سلطان احمد بن سعید (بنیان‌گذار سلسله آل بوسعید) به قدرت رسید. در قرون ۱۸ و ۱۹، عمان یکی از قوی‌ترین نیروهای دریایی جهان شد و مستعمراتی در زنگبار، کنیا، تانزانیا و مناطق شرقی آفریقا ایجاد کرد. سلطان سعید بن سلطان (۱۸۰۶-۱۸۵۶ م)، پایتخت عمان را از مسقط به زنگبار منتقل کرد و عمان را به یک امپراتوری بزرگ تبدیل نمود. پس از مرگ سعید بن سلطان، عمان و زنگبار مجددا به دو کشور جداگانه تقسیم شدند.
🔹 دوران استعمار و نفوذ بریتانیا (۱۹۷۰-۱۸۵۶ م)
در قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰، بریتانیا به‌تدریج نفوذ خود را در عمان گسترش داد. عمان به نوعی تحت حمایت بریتانیا قرار گرفت، اما کماکان استقلال رسمی خود را حفظ کرد. در این دوران، عمان از نظر اقتصادی و فناوری عقب ماند، زیرا بریتانیا سیاست‌های خود را بر حفظ منافع تجاری‌اش متمرکز کرده بود که در آن تنها به موقعیت استراتژیک عمان برای تسلط بر شریان های دریایی نیاز داشت.
🔹 دوران مدرن عمان، اصلاحات سلطان قابوس (۱۹۷۰-۲۰۲۰ م)
در ۲۳ ژوئیه ۱۹۷۰ م، سلطان قابوس بن سعید با یک کودتای بدون خونریزی، پدرش را از قدرت برکنار کرد. او سیاست مدرنیزه کردن عمان را آغاز کرد و کشور را از یک جامعه سنتی به یک کشور مدرن تبدیل نمود.
برخی از مهمترین اصلاحات او عبارتند از:
✅ توسعه زیرساخت‌ها (جاده‌ها، بیمارستان‌ها، مدارس)
✅ توجه و توسعه فراگیر آموزش و پرورش
✅ افزایش تولید نفت و تنوع‌بخشی اقتصادی
✅ بهبود روابط خارجی و نقش فعال در دیپلماسی منطقه‌ای
✅ پایان دادن به جنگ داخلی «ظفار» (۱۹۷۶ م)
✅افزایش نقش زنان در جامعه و ارائه آزادی های مدنی به آنان
# برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص جنگ ظفار به لینک جنگ ظفار و نقش ایران در آن مراجعه فرمایید
🔹 دوران معاصر و حکومت سلطان هیثم بن طارق (۲۰۲۰ تاکنون)
پس از درگذشت سلطان قابوس در ۲۰۲۰ م، پسرعموی ایشانسلطان هیثم بن طارق به قدرت رسید. سلطان هیثم اصلاحات اقتصادی را ادامه داده و بر کاهش وابستگی به نفت و جذب سرمایه‌گذاری خارجی تمرکز ویژه دارند. سیاست خارجی عمان همچنان بی‌طرفی و میانجی‌گری در مسائل منطقه‌ای است.
تاریخچه عمان در فرهنگ و تمدن
کشوری به قدمت و وسعت عمان قطعا میراث فرهنگی غنی و آثار باستانی با شکوهی از خود به جا گذاشته است.
تمدن باستانی عمان همانند تمامی تمن های کهن، در طول تاریخ با فراز و نشیب هایی روبرو بوده است اما فرهنگ غنی عمان در طول تاریخ همواره پربارتر شده و در تعامل سازنده با سایر تمدن ها میراث فرهنگی عمان و آداب و رسوم عمان و سنت های عمان را در قالب زبان و ادبیات، موسیقی و رقص، غذاهای محلی و سنت های عمانی حفط کرده و اشاعه داده است. بدون شک نقش عمان در تاریخ منطقه بسیار پر رنگ است. زمانی عمان بر بخش هایی از قره آفریقا مسلط بوده و در پی آن آداب و رسوم مردم عمان در آن مناطق اشاعه پیدا کرده است و زمانی و با ورود اسلام و تاثیر اسلام در فرهنگ عمان بسیاری از المان های فرهنگی خود را دچار دگرگونی دیده است. تاثیر فرهنگ های ایرانی و اسلامی در معماری سنتی و شهرسازی کنونی به وضوح قابل مشاهده است.
شاید خالی از لطف نباشد به طور گذرا به برخی از آنها اشاره ای داشته باشیم:
🔹 زبان و ادبیات
زبان رسمی عمان، عربی است اما زبان‌های بلوچی، سواحیلی و فارسی نیز در برخی نقاط عمان کماکان رایج هستند.
همانند بسیاری از اعراب، عمان دارای شعر و ادبیات غنی است، به ویژه در سبک قصیده و نثر اسلامی که متون و اشعار زیادی در این سبک ها سروده شده اند و بسیاری از شاعران عربی از این کشور برخاسته‌اند.
🔹 معماری و هنر
معماری عمانی ترکیبی از معماری های عربی، ایرانی و آفریقایی است. عمان دارای مکان‌های باستانی متعددی است که نشان‌دهنده تاریخ کهن این سرزمین هستند. مساجد تاریخی، قلعه‌های باستانی، بازارهای سنتی، موزه‌ها و مراکز فرهنگی از جاذبه‌های گردشگری تاریخی و فرهنگی عمان هستند. برخی از مهمترین آثار تاریخی عمان عبارتند از:
- قلعه‌های تاریخی
عمان بیش از ۵۰۰ قلعه و دژ تاریخی دارد که بسیاری از آنها در قرون گذشته برای دفاع از شهرها ساخته شده‌اند. برخی از معروف‌ترین آنها عبارتند از:
✅ قلعه نزوی: یکی از قدیمی‌ترین و مهمترین قلعه‌های عمان (قرن ۱۷ م) که مقر امامان عمان بوده است.
✅ قلعه بهلاء: ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو، قدمت آن به دوران قبل از اسلام بازمی‌گردد.
✅ قلعه جبرین: قلعه‌ای با معماری زیبا که در قرن ۱۷ میلادی ساخته شده و به عنوان یک مرکز آموزشی مورد استفاده بوده است.
✅ قلعه مطرح: مشرف به دریای عمان و یکی از مهمترین استحکامات دفاعی در دوران پرتغالی‌ها.
- شهرهای تاریخی
✅ شهر بهلاء: شهری که به خاطر قلعه تاریخی خود در یونسکو ثبت شده است.
✅ شهر صلاله: محل تولد سلطان قابوس و مرکز تاریخی و فرهنگی جنوب عمان.
✅ شهر مطرح: دارای بازار سنتی مطرح، یکی از قدیمی‌ترین بازارهای عربی.
- گورستان‌های تاریخی
✅ مقابر بات و العین: مقبره‌های باستانی با معماری سنگی که بیش از ۴۰۰۰ سال قدمت دارند و در یونسکو ثبت شده‌اند.
🔹 موسیقی و جشن‌ها
موسیقی سنتی عمان تأثیراتی از موسیقی عربستان، ایران، هند و آفریقا گرفته است. موسیقی مغربی و صوفی در مناطق جنوبی و شهر زنگبار که زمانی بخشی از عمان بود، رایج است.
رقص الرزحه معروف‌ترین رقص سنتی عمان است که همراه با اشعار حماسی اجرا می‌شود. رقص العازی در جشن‌ها و مراسم ملی به عنوان نماد افتخار و اتحاد اجرا می‌شود.
تلفیقی از موسیقی محلی و رقص‌های سنتی عمان در جشن ها و جشنواره‌ها و اعیاد مذهبی و ملی که توام با پوشش لباس‌های محلی مزین شده با زیورآلات سنتی عمانی است و در آنها غذاهای سنتی و نوشیدنی‌ها مخصوص عمانی ها سرو می شود جملگی نشانگر میراث فرهنگی ماندگار عمان در تاریخ و فرهنگ جهان است. زمانی که شما در یکی از جشنواره‌ها و مراسم سنتی عمان، تمامی این المان های فرهنگی را با هم می بینید، بیشتر و بیشتر به آن احترام می گذارید و هماهنگی بین آنها بیشتر توجه شما را به خود جلب می کند.
🔹 صنایع دستی عمان
✅ سفالگری نزوی یکی از قدیمی‌ترین هنرهای دستی عمان است که قدمت آن به بیش از ۳۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد.
✅ ساخت خنجر عمانی نماد ملی عمان که از نقره و طلا ساخته می‌شود و در لباس سنتی مردان دیده می‌شود.
✅ بافت حصیر و سبد با استفاده از برگ‌های نخل خرما.
✅ طلا و نقره‌کاری زیورآلات سنتی عمانی، به‌ویژه در مسقط و مطرح، شهرت دارند.
🔹 آشنایی با لباس سنتی عمانی
پوشش مردان عمانیشامل دشداشه (لباس سفید بلند)، کما (کلاه سنتی عمانی)، مصر (عمامه مخصوص عمانی) است.
پوشش مردان عمانیشامل عبایا و لباس های رنگارنگ سنتی است که توسط زیورآلات نقره‌ای و طلایی مزین می شوند.
🔹 سنت‌های عمانی
✅ مجالس قهوه:
عمانی‌ها قهوه سنتی عمانی (قهوه‌ای با هل و زعفران) را در مجالس خود سرو می‌کنند.
✅ عروسی‌های سنتی:
مراسم ازدواج عمانی با موسیقی محلی، لباس‌های سنتی و غذاهای بومی برگزار می‌شود.
✅ عیدها و مناسبت‌ها:
عید فطر، عید قربان و روز ملی عمان (۱۸ نوامبر) از مهمترین جشن‌های عمانی هستند.
🔹 تأثیر اسلام بر فرهنگ عمان
اسلام تأثیر عمیقی بر هویت فرهنگی، معماری، آداب و رسوم و قوانین عمان دارد. برخی از مهمترین تأثیرات اسلام بر فرهنگ عمان را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
✅ سیستم حکومتی: عمان بر اساس اصول اسلامی، اما با مدل اعتدال‌گرا اداره می‌شود.
✅ معماری اسلامی: مساجد عمانی مانند مسجد جامع سلطان قابوس با تزئینات اسلامی باشکوه ساخته شده‌اند.
✅ مراسم مذهبی: ماه رمضان و نماز جمعه اهمیت زیادی در جامعه عمان دارند.
✅ قوانین اجتماعی: سیستم دادگستری عمان بر اساس اصول اسلامی و فقه اباضی است.
🔹 هویت فرهنگی عمان
عمان کشوری است که سنت و مدرنیته را به خوبی ترکیب کرده و دارای ویژگی‌های فرهنگی کاملا متمایزی نسبت به سایر کشور های عربی است. برخی از شاخص ترین صفات فرهنگی عمانی ها از این قرارند:
✅ بی‌طرفی و صلح‌طلبی:
عمانی ها مردمانی صلح طلب و آرام هستند و همواره از درگیری و نزاع پرهیز می کنند. عمان در سیاست خارجی خود نیز همواره بی‌طرف و میانجی‌گر مناقشات بین المللی بوده است.
✅ احترام به فرهنگ‌های مختلف:
از آنجایی که به دلیل تاریخ تجاری و دریایی خود، با فرهنگ‌های مختلف در تعامل بوده است اصول تعامل و احترام به فرهنگ های مختلف را به خوبی آموزش دیده و رعایت می کند.
✅ نگهداری از سنت‌ها:
عمان یکی از معدود کشورهای عربی است که بسیاری از سنت‌های اصیل خود را حفظ کرده است و همواره در تمامی تاریخ خود به آنها چایبند بوده است.
🔹 غذاهای سنتی عمان
✅ شوا: گوشت ادویه‌دار که در زیر خاک و با ذغال برای چندین ساعت پخته می‌شود.
✅ مجبوس: غذای برنجی که با گوشت و ادویه‌های عربی طبخ می‌شود.
✅ هریس: ترکیبی از گندم و گوشت که بیشتر در رمضان تهیه می‌شود.
✅ خرما و لبن: خرما یکی از نمادهای فرهنگ عمانی است و معمولاً همراه با لبن (دوغ محلی) به عنوان پیش غذا مصرف می‌شود.
🔹 خلق و خوی مردم عمان
عمانی‌ها به مهمان‌نوازی، صبوری و احترام شهرت دارند. به سنت‌ها و ارزش‌های قبیله‌ای پایبند هستند. باورها و اعتقادات و ارزش‌های اجتماعی آنها جزو خطوط قرمز آنها محسوب می شود تا آنجا که هرگونه حتک حرمت به دین و ارکان حکومتی بلافاصله باعث صلب تابعیت و اخراج اتباع از عمان می شود. خانواده و روابط اجتماعی برای آنها بسیار مهم است و رابطه نزدیکی با خانواده و قبیله خود دارند و همبستگی اجتماعی در میان آنها قوی است. عمانی ها در صورتی به عقایدشان احترام گذاشته شود، معمولاً در برخوردهای اجتماعی بسیار مودب و آرام هستند.
نتیجه‌گیری
عمان کشوری با تاریخ غنی، فرهنگ متنوع و تمدنی کهن است که از تمدن مجان تا امپراتوری دریایی در آفریقا و عصر مدرن تحولات زیادی را تجربه کرده است. امروزه این کشور به عنوان یک بازیگر مهم در منطقه شناخته می‌شود و با توسعه اقتصادی و حفظ بی‌طرفی سیاسی، مسیر پیشرفت خود را ادامه می‌دهد. امروزه عمان توانسته است همچنان که سنت‌های خود را حفظ می کند، در عین حال به سوی توسعه و پیشرفت و توسعه و مدرنیته گام بردارد.
